"Bu il Abay Kunanbayevin anadan olmasının 175 illiyi qeyd olunur. Xalqımızın böyük oğlunun ildönümünü qeyd etmək üçün xüsusi komissiya yaradılıb. Həm ölkə, həm də beynəlxalq səviyyəsində geniş miqyaslı tədbirlərin təşkili planlaşdırılır. Ancaq bütün bunlar bir bayram deyil, daha çox mənəvi maarifləndirmə olmalıdır".
LİVE.az-ın məlumatına görə, bu sözlər Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomard Tokayevin qələmə aldığı məqalədə deyilir. Bildirilir ki, Abay Kunanbayev alim, mütəfəkkir, şair, maarifçi, yeni milli ədəbiyyatın banisi, tərcüməçi və bəstəkar kimi ölkəmizin tarixində silinməz iz buraxdı. Şeirləri və nəsrləri sonradan bənzərsiz bir hadisə kimi qiymətləndirilən və Abay dünyası kimi adlandırılan milli kimliyi, məişəti, dünyagörüşü, xarakteri, ruhu, inamı, dili, adət-ənənələri və ruhunu əks etdirir.
Məqaləni olduğu kimi təqdim edirik:
Ötən il Abayın əsərlərindən parça oxumaq estafeti keçirildi. Laylim adında bir məktəbli qızın təklif etdiyi bu aksiyada mən də iştirak etdim, təşəbbüsü dəstəklədim. Məktəblilərdən tutmuş böyüklərə, o cümlədən dünyaca məşhur olanların bir çoxunun fəal iştirak etdiyi bu aksiya bir neçə ay davam etdi. Bunun sayəsində bütün Qazaxıstan Abay irsini yenidən öyrəndi. Bu, Abaya hörmət əlamətidir və uşaq tərbiyyəsini təsirli bir yoludur. Ümid edirəm ki, şairin ildönümü şərəfinə bu il Abayın şeirlərini oxumaq çellenci yeni bir şəkildə canlanacaqdır.
Dövlət başçısı Nursultan Nazarbayev “Gələcəyə istiqamət: mənəvi dirçəliş” məqaləsində ictimai şüurun yenilənməsinin vacibliyini vurğulamışdır. Milli kimliyin qorunması və müasir tələblərə uyğunlaşdırılması ümummilli problemə çevrilmişdir. Çünki şüurun modernləşməsi ölkənin XXI əsrdə sürətli inkişafına yol açır. Bu baxımdan inanıram ki, Abayın mirası çox faydalıdır. Böyük şairin əsərləri bu gün aktualdır. Abayın fikirləri hər zaman hamımız üçün mənəvi qida ola bilər. Buna görə də millətin modernləşməsində onun əməyindən əsaslandırılmış və səmərəli şəkildə istifadəni yenidən düşünmək lazımdır.
Məqalədə Abay sözünün günümüz üçün aktuallığını və xalqımızın şairin əsərlərindən götürdüyü dərsləri cəmiyyətlə bölüşmək istərdim.
Milli özünüdərketmə misalı
Dirçəliş keçmişdən uzaqlaşmaq və yalnız yeni dəyərlərin kəşfi demək deyil. Əslində bu, milli irsimizi bugünkü müsbət tendensiyalarla birlikdə inkişaf etdirməyə çalışan bir fenomendir. Eyni zamanda, biz Abaydan yan keçə bilmərik. Bir əsrdən bundan əvvəl böyük mütəfəkkir milləti yenidən doğulmağa, inkişaf etməyə, yeni olmağa çağırıb.
Prezident deyib: “Zəmanənin dəyişməsinə və dəyişən dünyaya baxmayaraq, xalqımız Abaydan məyus deyil, zaman keçdikcə özü onun bütün yeni cəhətləri və böyüklüyünün sirlərini açır. Əsrlər boyu qazaxistanlıları yüksəkliklərə çağıran Abay doğma xalqı ilə birlikdə yaşayacaq”.
Bu da, şairinin irsinin əbədi vəsiyyət kimi qiymətləndirilmdiyini açıq şəkildə göstərir.
Abayın əsərlərinə nəzər salsaq görərik ki, o, həmişə səmimiyyətlə ölkəni tanıtmaq və çiçəkləməndirmək istəyirdi və o, bu fikri hər zaman yüksəkliklərə qaldırırdı. Elm və təhsil isə tərəqqinin əsasını təşkil edir. Abay bütün canı və bədəni ilə qazaxların davamlı təhsil almasını, inkişaf etməsini arzulayırdı. O, deyirdi: "Elmə yiyələnməyincə öyünmə, biliklərə sahib olmayınca, yüksəkliklərə çatmazsan və yaxud da başqa bir sözü vardı - Biz heyvandarlıq üçün elm almaq istəmirik, - bunun əvəzində o, ölkənin çiçəklənməsi üçün elmə yiyələnməyin lazım olduğunu vurğulayırdı. Dahi Abayın ibrətamiz təlimatını başa düşməliyik: "Mənfəət haqqında düşünmə, vicdan haqqında düşünmə, daha çox bilməyə çalış".
Bu nəticələr bu gün də aktualdır. Həmişəkindən daha vacib olub. Çünki XXI əsrdə görürük ki, elmin məqsədi yüksəkliyə çatmaq, irəli getməkdir. Vəzifəmiz təkcə tərəqqi ilə kifayətlənmək deyil, təşəbbüs göstərməkdir. Bunun üçün də ilk növbədə təhsil sistemini modernləşdirmək lazımdır. Bu məqsədlər üçün çoxlu işlər görülüb, lakin milli təhsildə hələ də boşluqlar var. Bunun yaxşılaşdırılması yolları seçki proqramında və keçən ilin avqust konfransında vurğulanıb.
"Müəllim statusu haqqında" qanunun qəbulu bu istiqamətdə nəcib təşəbbüslərdən biridir. Bu, təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün bir addımdır. Ümumiyyətlə, hər hansı bir cəmiyyətdə müəllimin yeri xüsusidür. Şüurlu övlad yetişdirməsində müəllimlər əsas rol oynayır. Müəllimlərə hörmət və ehtiram göstərməliyik. Buna görə dövlət müəllimlik peşəsinin vəziyyətini yaxşılaşdırmalı və qayğısız fəaliyyət göstərməsinə şərait yaratmalıdır.
Abay yaxşı işlərdən biri də dilin öyrənilməsini xüsusi vurğulayırdı. Şair iyirmi beşinci nitqində başqa bir dilin insane nə verəcəyindən yazırdı: "Başqa xalqların dilini və mədəniyyətini öyrənərək bir insan onlarla eyni səviyyəyə düşür, dəyərsiz xahişlərlə alçaldılmır".
Yəni, bizim üçün önümüzdə olan insanlarla bir yerdə olmağımız da vacibdir.
Yeni tarixi kontekstdə, indi olduğu kimi, hamımızın ana dilimizin inkişafına və şöhrətlənməsinə diqqət yetirməli və statusunu yüksəltməliyik. Bundan əlavə, ingilis dilini öyrənmək prioritet məsələdir. Gənclər nə qədər çox dil öyrənsələr, imkanları daha geniş olar. Bununla belə, onlar ana dilini bilməlidirlər. Abayın dediyi kimi, gənc nəsil, yalnız elmlə tam tanış olduqları, dillərinə hörmət etdikləri və həqiqətən poliqlot olduqları təqdirdə xalqımıza fayda verəcək
Dünya hər gün deyil, hər saatda dəyişir. Hər sahədə yeni çağırışlar və yeni tələblər meydana çıxır. Elm sahəsində xəbərlər insanı irəli çəkir. Yalnız intellektlə qalib gələ biləcəyimiz zamanı gəldi. Zamanla ayaqlaşmaq üçün aydın düşüncəyə sahib olmalıyıq. Bu addım sivilizasiyanın ən yaxşı cəhətlərini milli maraqlarla uyğunlaşdırmaq bacarığını tələb edir. Belə bir zamanda stereotiplərimizdən və vərdişlərimizdən imtina etməliyik. Bu səbəbdən Abay bəzi hərəkətlərindən narazı idi və həmişə "dərin düşüncə, dərin elmi bilikləri axtarmaq əvəzinə, yalan və dedi-qoduları yun kimi yırğalayır" deyə tənqid edirdi.
Şair insanları müxtəlif sənət növlərinə yiyələnməyə çağırıb. Bütün bunların zaman məsələsi olduğunu aydın bilirdi və millətlə bu barədə əvvəlcədən danışırdı. Hətta bu gün bəhs etdiyimiz intellektual millətin formalaşması ideyası da Abay tərəfindən irəli sürülə bilər.
Böyük mütəfəkkir hər sözdə milləti yetişdirmək üçün səy göstərirdi.
Buna görə də Abayın dərindən öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirməyimiz vacibdir. Abayı tanımaq özünü tanımaq deməkdir. Elmə və təhsilə üstünlük verən bir insanın özünü tanıması və davamlı olaraq özünü inkişaf etdirməsi kamilliyin ifadəsidir. Bu, ziyalı millət olmaq deməkdir. Bu baxımdan Abay sözü nəslin istiqamətverici qüvvəsinə çevrilməlidir. Abay hər bir qazax uşağını vətənpərvər kimi yetişdirməyə çağırıк. Onun mirası müdrik vətənpərvərlik məktəbidir, ölkəyə hörmətin təməlidir. Buna görə vətəndaşlarımızın təhsilli olmasını istəyiriksə, Abayı oxumaqdan və onun şeirlərini əzbərləməkdən bezməməliyik.
Abay kimi ölkəni, milləti sevməyi öyrənməliyik. Böyük şair millətin qüsurlarını kəskin tənqid etsə də, yalnız bir düşüncəsi var idi - qazaxları, xalqını yetişdirmək.
Abayın zəngin irsi qazax xalqının yeni keyfiyyətinin formalaşmasına xidmət edir. Əsərlərində əks olunan fikirlər hər bir insana xalqına, yurduna və torpağına münasibətdə vətənpərvərlik hissi aşılayır. Buna görə əməyin bəhrəsini şüurda qorumaq və gənc nəslin həyat qüvvəsinə çevrilməsi millətin dirçəlişindəki vacib addımlardan biridir.
Dövət maraqları
Suveren dövlət olaraq çiçəklənmək üçün dövlətçiliyimizi gücləndirməliyik. Anlamaq lazımdır ki, qanunun və asayişin qorunması ümumbəşəri bir məsuliyyətdir. Əgər xalqın hakimiyyətə hörməti yoxdursa, bu, ölkənin tənqidinə səbəb olacaq. Buna görə vətəndaşlar və xüsusilə gənclər dövlətə hörmətin vacibliyini izah etməlidir. Bu vəziyyətdə yenidən Abayın irsinə diqqət yetirmək lazımdır.
Böyük şair öz əsərlərində ölkə məqsədlərini və milli birliyini ucaldır.
O, ədalətli cəmiyyət yaratmaq ideyası ilə gəlmişdi. Abayın fikirləri XXI əsrdə Qazaxıstanın cəmiyyəti və rifahı üçün çox vacibdir. Hakim Abayın mövqeləri sivil dövlətin prinsiplərinə uyğundur. Ədalət yalnız qanunun aliliyi, hökumətin şəffaflığı və insanlara hesabatlılığı yüksək səviyyədə olanda və vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri dövlət işlərində fəal iştirak etdikdə bərk şəkildə möhkəmlənəcək.
"İnsanları dinləyən dövlət" konsepsiyam ədalətli cəmiyyət ideyasının inkişafı üçün təklif edildi. Dövlətlə cəmiyyət arasındakı konstruktiv dialoq dövlətə inamı gücləndirir. Hökumət üzvləri, o cümlədən nazirlər və hökmdarlar dövlət və sosial əhəmiyyət kəsb edən məsələlər barədə qərar qəbul edərkən vətəndaşların təklif və istəklərini nəzərə almalıdır. Düşünürəm ki, bu, Abayın danışdığı ədalətli cəmiyyətin yaranmasının yeganə şərtidir.
Böyük şair əbəs yerə deməyib: "Əhəmiyyətli məsləhətlər itir, ölkə pıçıldamağa başladı". Bu, insanların hökmdardan narazı olduqlarını da göstərir.
Hökumət həmişə insanları dinləməlidir ki, “pıçıltı etməkdən başqa heç bir işi olmayan, təsərrüfatında bacarıqlı olmayan” indiki nəsil nümayəndələrin sayı daha da çoxalmasın. Dövlət və ictimaiyyət nümayəndələri problemli məsələlərin müzakirəsi və həlli üçün Milli İctimai Etimad Şurasını yaradıblar. Şuranın rəsmi olmamasını təmin etmək üçün onun üzvləri ilə yaxından işləmişəm.
Abayın əsərində meritokratiya problemi də vurğulanır. O, statusuna görə deyil, insana üstünlükləri və zəhmətinə görə qiymət verirdi. Böyük şair Qazaxıstan gənclərinə düzgün istiqamət verdi.
Hazırda Qazaxıstanda siyasi modernləşmə prosesi gedir. Dövlət başçısının dəstəyi ilə yeni nəsil liderlər meydana çıxıb. Ancaq ölkəmizin köklü siyasi dəyişikliklərə ehtiyacı olduğu barədə tez-tez məlumatlar var. Ancaq bu mövzuda ümummilli bir razılığa gəlmək, dövlətin imkanlarını həqiqətən qiymətləndirmək və verilən vəzifələrə məsuliyyətlə yanaşmaq çox vacibdir. Dəyişiklik barədə düşünənlər ölkənin gələcəyini düşünmür, sadəcə populist fikirlərə diqqət yetirirlər.
Populizm mənfi bir tendensiya olaraq təbiətdə qlobal hala gəldi. Aydın bir strategiyası olmayan və boş şüarlarla güc axtaran qrupların səsləri çox vaxt bütün dünyada eşidilir. Belə səs-küylü insanlar haqqında danışan Abay deyir: "Boş danışmaları ilə zəhərləyirlər, bir gün bizi əfəl edib tərk edəcəklər". Əslində bu, hər hansı bir ölkənin inkişafına xələl gətirən və millətin özünəməxsusluğunu zəiflədən təhlükəli bir cərəyandır.
Abayın dediyi kimi, həddindən artıq öyünmək, başqalarını özündən aşağı saymaq, mübahisə etmək bizə tamamilə uyğun deyil. Dünyada və ölkəmizdə baş verənləri aydın və hərtərəfli təhlil etmək üçün hər addım atmalıyıq. Barışıq və birliyimizi sabitliyimizin və inkişafımızın açarı olan hər şeydən üstün etmək vacibdir. Görülən işləri qiymətləndirmək üçün münasibətləri qoruyarkən dövlətin maraqları barədə düşünmək lazımdır.
Yalnız belə bir siyasət aparsaq, bütün strateji hədəflərimizə nail ola və Qazaxıstanı ən inkişaf etmiş ölkələrdən birinə çevirəcəyik.
Yeni cəmiyyətin həmdərdlisi
Aydındır ki, yeni Qazaxıstanın əsasını yeni cəmiyyət təşkil edir. Eyni zamanda, millətimizin ləyaqətinin yüksəldilməsinə və xalqımızın rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına diqqət yetirməliyik. Cəmiyyətin inkişafına mane olan və birliyimizi pozan mənfi xüsusiyyətlərdən də yaxa qurtarmaq lazımdır.
Bu gün dünyadakı bir sıra ziyalılar klassik kapitalizmin böhranı barədə xəbərdarlıq edir və onun gələcəyinə şübhə ilə yanaşırlar. Çünki dünyada varlı və kasıb, təhsilli və təhsilli olmayan şəhər və kənd bir-birindən çox uzaqlaşdı. Bu prosesin sürəti durmadan artır. Biznes mənfəətini düşünür, təhsilli olanlar ayrı bir dərnək təşkil edir və hər biri yalnız özü üçün məsuliyyət daşımağa başlayır. Şəhərlər sürətlə böyüyür və kiçik yaşayış məntəqələri zəif inkişaf edir. Alimlər hesab edirlər ki, bütün bunlar sosial məsuliyyətin zəifləməsi ilə əlaqədardır.
Sosial məsuliyyət geri dönəcəkmi? Əlbəttə ki, bu asan deyil. Bu mürəkkəb problemin həllini Abayın "Vahid insan" düsturunda axtarmaq lazımdır. "Bütöv insan" sözü "A man of integrity" ingilis termini ilə uyğundur. Bu, yalnız özünə çox güvənən, yaxşılığı və xoş niyyətə can atan insanlar üçün xasdır. İndi geniş yayılmış bu anlayış XIX əsrdə Abay tərəfindən təsvir edilib.
Bütövlükdə insan həyatı müxtəlif münasibətlərdən ibarətdir. Bunsuz insan cəmiyyətdən ayrı olardı. Və ünsiyyət, şübhəsiz ki, qarşılıqlı məsuliyyət daşıyır. Eqoistliyin müdaxiləsi zamanı bu məsuliyyət pozulur. Buna görə Abay "Ağlınızı, gücünüzü, ürəyinizi bərabər tutun və ölkədən ayrı dolğun olacaqsınız" deyərək, insanın aydın ağıl və iradədən başqa yaxşı mərhəmətli ürəyə ehtiyacı olduğunu söyləyir. O, bu üç anlayışı daim birlikdə nəzərdən keçirir, amma ilk ikisinin tabe olmalı olduğuna inanır. Bu, qazax xalqının həyat fəlsəfəsidir. Belə anlayışlarla yaşayan, çətin vəziyyətdə olan insanlarımız başqa millətlərə qarşı dost münasibət göstərirdi. Yeməyə heç nə qalmasa belə, bir dilim çörəklə paylaşmağı özünə borc hesab edirdi. Yaşlılara həmişə ehtiram, kiçiklərə hörmət bəslənilirdi, büdrəyənlərə kömək edilirdi və yıxılanlara dəstək göstərilirdi. Bu dəyərləri ucaldan və nəsildən nəsilə ötürən xalqımız onları millət olaraq qorumaq üçün əlindən gələni etdi.
Abayın "vahid insan" anlayışına yenidən nəzərdən keçirtməliyik. Alimlərimiz bu istiqamətdə yeni araşdırmalar aparmalıdırlar. Hesab edirəm ki, "vahid insan" anlayışı, həyatımızda hər hansı bir sahədə, hökumətdə və təhsildə, biznesdə və ailə institutlarında əsas dayaq olmalıdır.
Abay yaradıcılığının əsasını təşkil edən mövzulardan biri də tənbəlliyə, bekarçılığa qarşı mübarizədir. Şair daim gumrah, həssas olmağa və səhlənkarlıq və əyləncəyə meyllənməməyə daim çağırırdı. O, bunu əmək yolu ilə təkmilləşdirməyi üstün tuturdu. Rasional hərəkətlərin narahatlığını aradan qaldırmağı biləcəyini sübut edərək, bu tənbəlliklə məşğul olmağın psixoloji tərəflərin dərinliklərinə də gedir. O, çox danışdığımız duygusal intellektini da diqqət mərkəzində saxlayır, lovğalanmaq və tənbəllik psixologiyasından qurtulmağı, çox çalışmağı, bilik axtarmağı təbliğ edirdi.
Abayın şeirlərindəki fikirlərini hamımız yaxşı bilirik: "Yorulmadan çalışsan, tox olarsan", "Təmkin, bekarçılıq insanı korlayır", "Özünüzə inanın, işiniz və ağlınız sizi xilas edəcək." Hər bir insan bu əsas anlayışları möhkəm şəkildə birləşdirməli və dürüst işi ilə başqalarına nümunə göstərməlidir.
Xalqımız əməyin qiymətini dərk edir. Valideynlərimizin arxadakı zəhməti qələbəyə aparan böyük bir qüvvəyə çevrildiyini unutmamışıq. İndi də sadə zəhmətkeş insanların kifayət qədər nümunəvi işləri mövcuddur. Bu yaxınlarda bəziləri dövlət mükafatlarına layiq görülüb.
Ən əsası da, bu gün olduğu kimi, sülh şəraitində hər bir vətəndaş məhsuldar əməyinin ölkə iqtisadiyyatının inkişafına birbaşa təsir etdiyini bilməlidir.
Abayı dövrünün çalışqanlığının əsası, zəhmətkeşliyinin motivatoru adlandırmaq olar. Böyük mütəfəkkirin əsərləri əməyin harada olduğu orada da nemətin mövcud olduğunu, ev təsərrüfatı bacarıqların göstərilir. O, həyatın keyfiyyətini yaxşılaşdırması istiqamətində yeni iş yollarını axtarmağa çağırır. Bununla yanaşı, şair peşədə təşəbbüskarlığını, dürüstlüyünü vurğulayır. Məsələn, onuncu kəlmədə o, sual edir: "Kim çox çalışmasa, öz yerini tapmaqda səylərini yetirməsə varlanar?"
Abayın fikrincə, pul qazanmaq üçün sənətə yiyələnmək lazımdır. Çünki "Sərvət sonda itir, amma bacarıq qalır" (otuz üçüncü kəlmə). Düşünürəm ki, böyük şairin fikirləri bu gün Qazaxıstan cəmiyyəti üçün aktualdır. Buna görə bu gün qeyd edirik ki, xammaldan asılılıq psixologiyasından qurtulması və kiçik və orta sahibkarlığın maksimum çiçəklənməsi əsas prioritetlərdən biridir.
Dünya mədəniyyətinin siması
Demək olar ki, hər müasir sivil dövlət zəngin tarixi şəxsiyyətləri ilə öyünə bilər. Onların arasında siyasətçilər, dövlət və ictimai xadimlər, liderlər, şair və yazıçılar, sənət və mədəniyyət xadimləri var. Qazax xalqının da kifayət qədər görkəmli şəxsiyyətləri var, bunların arasında Abayın xüsusi yeri var. Lakin biz böyük mütəfəkkirimizi dünyaya tanıda bilmirik.
Diplomatik fəaliyyətim boyu siyasətçilər və müxtəlif sahələrdə mütəxəssislərlə tez-tez görüşürdüm. Bəşəriyyət üçün ümumi olan bir çox mövzuda xarici vətəndaşlarla fikir mübadiləsi aparırdım. Ümumiyyətlə, Qazaxıstanın siyasi və iqtisadi uğurları barədə yaxşı məlumatlıdırlar. Bizim mənəvi və mədəni dəyərlərimizlə isə kifayət qədər tanış deyillər. Sual yaranır: "Niyə də Abay vasitəsi ilə qazax mədəniyyətimizi və varlığımızı tanıtdırmayaq?"
Alim Abay dünya səviyyəsindəki qazax torpağının yetişdirdiyi dahisidir. O, bütün bəşəriyyət üçün ağıl və hikmət toxumu səpdi.
Abayın poetik gücünü dərindən araşdıran tədqiqatçılar onun qazax folklorundan, Şərq və Qərb söz sənətindən, rus ədəbiyyatından və tarixi əsərlərindən tükənməz qida aldığını söyləyirlər.
Abayın böyük düşüncəsi də dini zövqü və anlayışı ilə aydın şəkildə əks olunur. "Allah həqiqətdir, söz doğrudur, həqiqət heç vaxt yalan olmaz" dedi. Şərq və Qərb filosoflarının əsərlərini dərindən öyrənərək dərk edərək bu nəticəyə gəldiyi aydındır. Otuz səkkizinci kəlmədə Allaha münasibətini ifadə edir.
Abayın böyük düşüncəsi həmçinin dini zövqü və anlayışı ilə aydın şəkildə əks olunur. O, deyirdi: "Allah həqiqidir, söz həqiqidir, həqiqət heç vaxt yalan olmaz". Şərq və Qərb filosoflarının əsərlərini dərindən öyrənib dərk edərək, onun bu nəticəyə gəldiyi aydındır. Otuz səkkizinci kəlmədə o, Allaha münasibətini ifadə edir.
Abanın mənəvi dünya görünüşünü yüksək qiymətləndirən din filosofları onun "inanclı müsəlman" anlayışına xüsusi diqqət yetirirlər. "İnanclı müsəlman" anlayışı, yəqin ki, təkcə qazaxlara deyil, bütün müsəlman dünyasına aid idi. Budur, bu dini nöqteyi-nəzəri ilə dünya səviyyəsində böyüməyə davam edən mütəfəkkirimiz və müdrik Abayımız.
Bildiyiniz kimi, paytaxtda biz bütün dinlərin ənənəvi qurultayları təşkil edirik. Bu cür tədbirlərin məqsədi ilə böyük Abayın mövqeyi arasında bir tarazlıq var.
Hamımız şairin bütün bəşəriyyətin ruhunun saflığını qorumaq istəyi barədə düşünürük.
Bildiyiniz kimi, Abay obrazı M.Auezovun “Abay yolu” romanı sayəsində dünya ədəbiyyatında bədii bir obraz kimi yüksək qiymətləndirilib. Amma bu, Abayı tanınması aspektlərdən biridir. Əsl Abayı, şair Abayı tanımaq üçün, şeir və nəsrində ifadə olunan fikirlərin mənasını anlamaq lazımdır. Bütün rəng palitrasını qorumaq şərti ilə dünyanın əsas dillərinə tərcümə olunmalıdır. Buna nail olduğumuzu demək çətindir. Əsl milli şairlərini başqa dillərə tərcüməsi asan məsələ deyil. Tərçüməçi də həmin mütəfəkkirin bacarığına sahib olmalıdır. Abayşünaslarımız, dilçilərimiz və Abaya simpatiyası olan vətəndaşlarımız buna xüsusi diqqət yetirməlidirlər.
Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti Nursultan Abişeviç Nazarbayev deyirdi: "Abay yalnız qazax xalqının mənəvi xəzinəsinə əvəzsiz töhfələr verən görkəmli şəxs deyil, eyni zamanda qazax xalqının bir ölkə olması üçün çox çalışan müdrik bir insandır".
Abay dünya səviyyəli mütəfəkkirlər arasında dahi bir fiqurdur. Həqiqətən, müdrik şairin əsərləri təkcə qazaxların deyil, bütün bəşəriyyətin mənəvi həyatını zənginləşdirə bilər. Çünki Abayın əsərlərinin məzmunu ümumbəşəri dəyərlərlə doludur. Onun nəsihət sözləri dünya xalqlarının ümumi dəyərdir. Bu, klassik fikirlərin toplusudur. İbrət sözləri, kəlamlari, nəsihətləri - adlar fərqli olsa da, bu xüsusi bir janrdır.
Nəsihətlərində Abay göstərir ki, o, bəşəriyyətin irsini tərifləyərək çiçək açdığını və mənəvi yüksəkliklərə çatdığını nümayiş etdirir. Onun nəsihət sözlərinin əsasını insanlıq, mədəniyyət və xeyirxahlıq təşkil edir. Hakimin sözlərinə alternativ axtardığımız zaman ağlıma fransız mütəfəkkiri Montenin müəktubları gəlir. Ancaq Monten öz şəxsiyyəti və insan təbiəti haqqında daha çox düşünürdüsə, Abayın nəsihət sözlərinin əsas missiyası düşünmək, başqalarını fikirləşmək, məqsədi prinsipə çevirməkdən ibarətdir. Dahi mütəfəkkirin nəsihət sözləri çox dəyərli bir əsərdir.
Abayı dünya mədəniyyətində nə qədər yüksək səviyyədə təmsil etsək, millətimizin şərəfi də o qədər yüksək olar. Müasir qloballaşma və informasiya texnologiyaları dövründə Abay sözü hər kəsi düşündürməlidir.
Dünyada elm və təhsilin müxtəlif sahələrinin inkişafına mühüm töhfə verən və ümumdünya mütəfəkkirləri tərəfindən tanınan kifayət qədər şəxsiyyətlər var. Məsələn, Çin sözü deyəndə dərhal Lao Tsi və Konfutsi ağlımıza gəlir, Rusiya dedikdə Dostoyevski və Tolstoyu təsəvvür edirik, Fransa dedikdə isə Volter və Russonu xatırlayırıq. Biz də elə bir səviyyəyə çatmalıyıq ki, Qazaxıstan deyəndə dərhal Abayın adını xatırlamalıyıq. Digər insanlar bizi qarşılayan zaman: "Qazax xalqı Abay xalqıdır" deyərsə, bu, böyük şərəf olardı.
Abayı nə qədər tərifləsək də, hər şey ona aid etmək olar. Onun ibrətamiz həyatı və həqiqi yaradıcılığı təkcə qazax xalqı üçün deyil, bütün dünya üçün nümunə rolunu oynayır. Abayın insan və cəmiyyət, təhsil və elm, din və adət-ənənələr, təbiət və ətraf mühit, dövlət və hökumət, dil və ünsiyyət haqqında təsəvvürləri əsrlər boyu əhəmiyyətini itirmir. Çünki şairin irsi bütün bəşəriyyətin mənəvi qidasıdır.
Nə qədər ki, bir qazax dövləti var, Abayın adı ucalmağa davam edəcək. Onun dəyərli sözlərini mənəvi bir xəzinə olaraq yüksək tutsaq, vətənimizin dünya qarşısındakı qüruru şübhəsiz ki artacaq.
Əvvəla, Abayı millətimizin mədəniyyət kapitalı kimi tanıtmalıyıq. Unutmayaq ki, sivil ölkələr dünya səviyyəsində görkəmli şəxsiyyətlərin dərəcəsi və populyarlığı ilə qazax kimliyini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını və mənəviyyatını yüksək qiymətləndirirlər. Buna görə Abayı dünya birliyinə yeni Qazaxıstanın bir brendi kimi tanıtmaq lazımdır. Bu, bugünkü nəslin müqəddəs borcudur.
Təntənənin nümunələri
Milli şüurumuzu yeniləmək və rəqabətədavamlı milləti qurmaq istəyiriksə, Abayın əsərlərini diqqətlə oxumalıyıq. Bu gün cəmiyyətdəki müxtəlif proseslərə dair fikirləri Qazaxıstan üçün çox faydalıdır. Təkcə dövrünün deyil, həm də müasir cəmiyyətin simasını əks etdirən Abay ölkənin hədəfinə çatmaq yolunda çox mübarizə apardı.
Hamımız yaxşı bilirik ki, hər qazaxın şərəfli yerində dombra durmalıdır. Həm də inanıram ki, hər ailədə, həmçinin, Abayın kitabı və Muxtar Auezovun "Abay yolu" romanı olmalıdır.
Növbəti nəsil Abayın təmiz yolunu tutmalıdır. Bu, böyük şairin xəyalının gerçəkləşməsidir. Buna görə də Abayın fikirləri üzərində öyrənməliyik.
Bu il Abayın 175 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq, respublika və regional səviyyədə 500-dən çox tədbir təşkil olunacaq. Əsas tədbir, YUNESKO ilə birlikdə avqust ayında Semeydə keçiriləcək "Abay İrsi və Dünya Mənəviliyi" Beynəlxalq Elmi-Praktik Konfransı olacaq. Həmçinin, oktyabr ayında, Nur-Sultanda Abay və mənəvi dirçəliş mövzusunda beynəlxalq konfrans keçiriləcək. Bu tədbirlər Abayın şəxsiyyətini və irsini hərtərəfli öyrənməyə imkan verəcək və XXI əsrin yeni Qazaxıstanın xeyrinə onun yaradıcılığına yol açacaq.
Əhəmiyyətli layihələrdən biri də böyük şairin əsərlərinin on dildə tərcüməsi və nəşridir. Xüsusilə Abayın əsərləri ingilis, ərəb, yapon, ispan, italyan, çin, alman, rus, türk və fransız dillərinə tərcümə ediləcək. Şairin həyatı, irsi, qazax mədəniyyətinin inkişafındakı rolu haqqında bir neçə sənədli film və “Abay” televiziya serialı çəkiləcək.
Şairin incəsənət sahəsi də istisna deyil. Milli və beynəlxalq səviyyədə teatr və musiqi festivalları keçiriləcək. Bu il mükafatlar Abayın yaradıcılığına həsr olunub. Ədəbiyyat və incəsənət sahəsində ən yaxşı əsərlərə görə Dövlət Mükafatı artıq Abay Dövlət Mükafatı adlandırılacaq.
Abay şəxsiyyətinin və irsinin andiçmə mərasimi xaricdə də davam edir. Qazaxıstanın Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya və digər ölkələrdəki səfirliklərində "Abay Mərkəzlərin" yaradılması planlaşdırılır. Bu mədəni tədbirləri israf etmədən təşkil etmək lazımdır.
Şərqi Qazaxıstan vilayətinin Akşoki kəndindəki Kunanbay Uskenbaeviç sülaləsinin qəbiristanlığı abadlaşdırılacaq. Eyni zamanda, hesab edirəm ki, Abay şəxsiyyətini yüksək səviyyədə ucaltmaq üçün hökumət aşağıdakı tədbirləri görməlidir:
Semipalatinsk vilayəti qazaxların tarixinin ən müqəddəs yerlərindən biridir. Buna görə ölkənin mənəvi inkişafında xüsusi yer tutan Semey şəhərini tarixi mərkəzə aid etmək lazımdır. Böyük Abayın, Şakarimin və Muxtar Auezovun doğulduğu yer xüsusi hörmətə layiqdir. Bu baxımdan şəhərin sosial-iqtisadi kompleksini inkişaf etdirmək, tarixi və mədəni obyektlərini yeni tələblərə uyğun modernləşdirmək lazımdır. Hökumətə bununla bağlı müvafiq tədbirlər görməyi tapşırıram.
Yubiley ili çərçivəsində Abayın müqəddəs yerini - məşhur Jidebayı bəzəmək və böyük şairin ruhuna hörmət etmək istəyən insanlar üçün əlverişli şərait yaratmaq, Abayın "Jidebay-Borili" dövlət tarixi-mədəni və ədəbi-memorial qoruq-muzeyinə xüsusi diqqət yetirmək və onu elmi və tədris işinin mərkəzinə çevirmək, eləcə də Jidebayda muzeyə həsr olunmuş “Abay irsi” yeni binanı tikmək lazımdır. Bundan başqa, 1918-ci ildə Semipalatinskdə Muxtar Auezov və Jusipbek Aymauyıtov tərəfindən qurulan və 1992-ci ildən nəşr olunan "Abay" jurnalına dövlət dəstəyi vermək vacibdir.
Bu və digər irimiqyaslı tədbirlər böyük Abayın ruhuna ehtiram və zəngin irsinin izzəti şərəfinə keçiriləcəkdir. Buna görə də bütün qazaxıstanları bu nəcib təşəbbüsdə yaxından iştirak etməyə çağırıram.
* * *
Abayın 175 illik yubileyinə ictimai şüuru yeniləyəcək və vahid bir ölkə, ayrılmaz bir millət olaraq inkişafımıza təkan verəcək hadisə olaraq böyük əhəmiyyət veririk. Düşünürəm ki, bu bayramın əsas məqsədi millətin milli müəllimi qarşısında bir növ hesabat verməkdir. Abayın tənqidi ciddi bir tənqid, konstruktiv tənqiddir.
Dövlət başçısının təşəbbüsü və ölkənin dəstəyi yüksəklikləri fəth etdi. Qarşımıza qabaqcıl əlli ölkə siyahısına daxil olmaq məqsədi qoyduq və buna vaxtından əvvəl çatdıq. İndi ilk otuzluğa daxil olmağı planlaşdırırıq. Buna da nail olacağıq. Abayın irsi də bu məqsədə çatmağımıza kömək edə bilər. Növbəti sual budur: Abayın köməyini anlaya, dərk edə bilərikmi?
Şöhrət bayramı millətin qarşısında duran böyük vəzifəni yerinə yetirməyin yollarını axtarmağa təkan verməlidir. İstəyirik ki, hər bir vətəndaşa bu bayram ərəfəsində ölkəmiz haqqında düşünsün. Abay bizə nə verdi, bizdən nə tələb etdi, bizdən nə gözləyirdi, ölkədə hansı işə heyran olurdu, bu işdən nəticə çıxara bildinizmi, qazaxların hansı işlərinə Abayı məyus olurdu, bu işdən yaxa qurtara bildikmi? Başqa sözlə, şairin söylədiyi beş nəcib əməl haqqında və beş düşmənimizdən yaxa qurtarmağımızı düşünərək rahatlıq tapa bilərik.
Abayın irsi bir millət olaraq birliyə və xalqımızın inkişafına yol açan müqəddəs bir dəyərdir.
Ümumiyyətlə, həyatın hər sahəsində Abayın tövsiyələrinə əməl etsək, bir ölkə olaraq güclü olacağıq və bir dövlət olaraq hədəflərimizə çatacağıq.
Abayın arzusu xalqın arzusudur. Xalqın arzusunu və vəzifələrini yerinə yetirmək üçün gücümüzü əsirgəməməliyik. Abayın nəsihətli göstərişləri yeni Qazaxıstanı XXI-ci əsrdə bu cür yüksəklərə aparır.
Kasım-Jomart Tokayev,
Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti
